III. Rys historyczny, problematyka osadnictwa

1. Zarys dziejów

Dzieje gminy Korzenna są ściśle związane z historią całej Sądecczyzny gdyż leży na jej obszarze. Najdawniejszych śladów osadnictwa można by się doszukiwać już w czasach prehistorycznych. Wykopaliska z okresu neolitu, a także znalezione fragmenty ceramiki sznurowej, oraz pozostałości kultury łużyckiej wskazują wyraźnie na kierunki wędrówek ludzkich z Wyżyny Małopolskiej dolinami rzek na Pogórze i dalej na południe. Działały tu dwa prądy osadnicze:

Pierwsza faza osadników wyszła z rejonu Wiślicy, która w owym czasie była jedynym i znacznym grodem leżącym najbliżej ujścia Dunajca.

Druga faza osadnictwa przypada na wiek XII i XIII, wiąże się ściśle z włączeniem Kasztelanii Sądeckiej do woj. Krakowskiego i równoczesnym zmniejszeniem wpływów Wiślicy. Główny bowiem trakt handlowy wiódł teraz nie do Wiślicy lecz do Krakowa przez Bochnię i Wieliczkę. Trakt ten odgrywał ważną rolę do roku 1298, daty powstania Nowego Sącza. Do roku 1257 Ziemia Sądecka znajdowała się w rękach książąt krakowskich z ramienia których zarządzał nią urzędnik książęcy - kasztelan. W roku 1257 Bolesław Wstydliwy nadaje Ziemię Sądecką swej żonie Kindze, która eliminuje władzę księcia krakowskiego. Funkcje gospodarczo-administracyjne przejmują urzędnicy Kingi- włodarze a na obszarze Sądecczyzny na dość szeroką skalę przeprowadza się akcję osadniczą na prawie niemieckim. Prawo to było prawem rolniczej Europy. Kolonizacja ta nie objęła całej Sądecczyzny ani gminy Korzenna, lecz odegrała ważną rolę, ponieważ wsie przyjmują na wzór osiedli niemieckich ich ustrój prawny i gospodarczy, zaczęły naśladować techniczną i gospodarczą stronę kolonizacji.

W wiekach XIV i XV akcja osadnicza w Sądeckiem odjęła różne rejony. W szczególności była bardzo silna między Dunajcem a Białą Dunajcową gdzie leży gmina. Powstawały tu wsie „na dziko”, osadnicy zakładali pojedyncze lub kilkurodzinne osady w głębi puszczy. Skąd pochodzili chłopi osiedlający się w nowo powstałych wsiach? Na to źródło nie daje odpowiedzi. Wiadomo jednak, że wszyscy osadnicy byli Polakami.

Nowe wsie zakładano na terenie zalesionym, wymagającym karczunku, więc król starał się o stworzenie dla osadników możliwie daleko idących ulg.

Historia gminy Korzenna sięga swymi korzeniami także czasów Kazimierza Wielkiego. Dalszy rys historyczny obejmuje dzieje Korzennej – stolicy gminy.

Na początku XIV wieku obecny obszar Korzennej porośnięty był lasem. Po jego wycięciu lokowano wieś w 1348 r. Parafia fundacji rycerskiej za zgodą Kazimierza Wielkiego została uposażona w 1348 r., pierwsza wzmianka z 1350 r.

Nazwa wsi należy do nazw topograficznych. Gdy zakładano wieś trzeba było wykarczować las, więc nazwę otrzymała zgodnie z jej wyglądem ówczesnym. Na przełomie XIV i XV wieku na Sądecczyźnie notuje się kilka darowizn na rzecz osób prywatnych tj. rycerstwa oraz instytucji kościelnych. Rody władające wsią Korzenna to rody rycerskie. W roku 1357 Korzenna należy do rodziny Strzemieńczyków herbu Strzemię. Pochodzenie herbu Strzemię datuje się z czasów panowania króla Bolesława Chrobrego. Ród Strzemieńczyków od nazwy posiadanej wsi przybrał nazwisko rodowe Korzeńscy. Właścicielem Korzennej w 1412 roku był Stanisław Korzeński, po nim w 1453 r. dziedziczy Klemens Korzeński herbu Wąż, który był kasztelanem czechowskim (Czechów na kielecczyźnie), oraz posiadał godność senatora. Jego synowie- Klemens, Piotr i Stanisław byli w 1470 r. współwłaścicielami Korzennej, Miłkowej i Teluszowej.

Na przełomie XV i XVI wieku Korzenna posiadała już folwark i karczmę, a w 1513 r. została wybudowana szkoła parafialna, co świadczy o dużym znaczeniu gospodarczym i w oświatowym tej wsi w ówczesnym czasie. Około 1570 r. istniejący tu kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela zamieniony został przez Korzeńskich na zbór protestancki. Powrócił do rąk katolików w 1595r., spalił się w roku 1618r. Wybudowano nowy pod wezwaniem św. Urszuli, który uległ spaleniu w 1952 r. W roku 1629 Korzenna należy do rodu Strońskich herbu Janina – który na ziemiach sądeckich datuje się od roku 1460.

Pierwszy rozbiór Polski przyłączył gminę Korzenna do państwa austriackiego. W 1788 r. Korzenna przechodzi w ręce rodu Koczanowiczów herbu Nałęcz wywodzących się z Koczanowa. Ród ten otrzymał szlachectwo w 1778 r. nadane przez Wydział Stanów. Aleksander- Józef i brat jego Walezy- Franciszek mają w posiadaniu Korzenną. Mieszkają w oddzielnych dworach. Walezy- Franciszek prowadząc życie hulaszcze w krótkim czasie pozbywa się swoich posiadłości na rzecz swego ekonoma Kajetana Cudka pochodzącego z Szczyżyca. Po okresie dzierżawy Cudek wykupił ten majątek i stał się jego właścicielem. Rodzina ta zmieniła później swoje nazwisko na Dźwigniewskich. Do dworów należała większa część najlepszej ziemi.

Wiosna Ludów w 1848r. przyniosła uwłaszczenie chłopów, stali się oni właścicielami ziemi, którą dotychczas użytkowali, lecz obciążenie nowymi podatkami nie przyniosło im większej poprawy materialnej.

W 1867r. w ramach dawnego powiatu nowosądeckiego w byłej Galicji powstają nowe powiaty, między innymi grybowski, w skład którego weszła Korzenna.

Pierwsza wojna światowa nie przyniosła dużych strat, wieś nie uległa zniszczeniu. Stacjonowało tu zaplecze wojsk rosyjskich. Budynek szkolny zamieniony został na magazyn wojskowy. Po wojnie w 1925 r Aleksander Koczanowicz dokonał podziału swego majątku na osiem części między swoje dzieci. Dwór Dźwigniewskich przetrwał do II wojny światowej. Na podstawie ustawy państwowej, chłopi dzierżawiący ziemie dworskie wykupili ją na własność po bardzo niskich cenach.

Z dniem 1-04-1932 r. na wskutek likwidacji powiatu grybowskiego, Korzenna ponownie została włączona do powiatu nowosądeckiego. Na podstawie ustawy z dnia 23-03-1933 r. w powiecie nowosądeckim było jedno miasto wydzielone – Nowy Sącz, pięć gmin miejskich oraz piętnaście gmin wiejskich, wśród nich gmina Korzenna, do której należało 17 wiosek.

Działała na terenie Korzennej organizacja chłopska – lewicowa „Piast”, która domagała się poszanowania prawa i konstytucji, ustąpienia władzy sanacyjnej oraz poprawy położenia materialnego mas chłopskich. W okresie II wojny światowej wieś nie doznała większych zniszczeń. W latach okupacji istniała organizacja podziemna „ Bataliony Chłopskie”. W rejonie gminy Korzenna działał oddział „ Sępa” – odział chłopskiego ruchu oporu, który powstał wiosną 1943r. Dowodził nim jeden z najdzielniejszych żołnierzy Polski Podziemnej Kazimierz Wątróbski pochodzący z Wilczysk, wsi odległej od Korzennej o 8 kilometrów. Przebywało w tym oddziale około 18 obywateli radzieckich. Byli też w grupie Sępa lotnicy angielscy, którzy 17-07-1944 r. zostali zestrzeleni w walce powietrznej nad Lipnicą Wielką. Oddział Sępa przeprowadził wiele akcji zbrojnych. Do poważniejszych operacji należało między innymi rozbrojenie posterunku żandarmerii w Korzennej.

Po zakończeniu wojny dwór Dźwigniewskich objęto parcelacją. Las upaństwowiono a użytki rolne przekazano wyrobnikom dworskim.

Z dniem 1-01-1955 r. Następuje reorganizacja administracji terenowej. Dokonano podziału dotychczas istniejących gmin i stworzono gromadzkie rady. W miejsce gminy Korzenna utworzono cztery gromadzkie rady z siedzibą w Korzennej, Lipnicy Wielkiej, Mogilnie i Siedlcach. Zły stan drogi i brak komunikacji ograniczały rozwój gospodarczy i utrudniały kontakt z miastem. Sytuacja ta uległa poprawie po wybudowaniu w latach 1956-58 drogi łączącej wieś z Nowym Sączem i uruchomieniu linii autobusowej. Ważnym wydarzeniem była elektryfikacja wsi w 1966 r. Przyniosła ona postęp techniczny i kulturalny oraz modernizację gospodarstw rolnych. W wyniku zmian administracji państwowej z dniem 1-01-1973 r. Korzenna staje się siedzibą gminy w skład której wchodzi 16 wiosek. W 1975 r. dokonano reorganizacji administracji terenowej, zlikwidowano powiaty w miejsce 17 województw utworzono 49. Gmina Korzenna znalazła się w województwie nowosądeckim. Z dniem 1-01-1999 r. przywrócono trzy stopnie samorządu terytorialnego, w miejsce 49 województw utworzono 16. Gmina Korzenna przynależy do ziemskiego powiatu nowosądeckiego i województwa małopolskiego.

2. Rozwój osadnictwa.

Charakterystyczną cechą w rozmieszczeniu przestrzennym domów pod koniec XIX w. było, obok zagród występujących w pobliżu rzek i głównych dróg, rozproszenie osadnictwa. Co wpłynęło na taką strukturę przestrzenną jednostek osadniczych? Fakt ten łączy się z wydzieleniem pól wielkiej własności w zwarte kompleksy, powstaniem dworów i folwarków. Chłopi osiedlali się na terenach wydzielonych nie stanowiących większej atrakcyjności dla osadnictwa oraz gospodarki rolnej. Rozwój budownictwa wiejskiego wystąpił w okresie międzywojennym. Nowe domy powstawały zarówno na parcelach jeszcze nie zabudowanych jak również obok istniejących zagród. Przyczyniło się to do bardziej równomiernego rozmieszczenia zabudowań. Najbardziej atrakcyjną strefą współczesnego rozwoju osadnictwa jest centralna część każdej wsi w pobliżu drogi. Wydzielone tu zostały działki budowlane. Biorąc za podstawę strukturę przestrzenną zabudowy, układ gruntów i dróg należy stwierdzić, że na obszarze gminy istnieje silnie rozwinięte osadnictwo rozproszone - samotnicze. Współcześnie proces ten nie został zahamowany, bo interes rolników skłania ich do budowania domów w pobliżu własnych gruntów. Spotyka się również grupy domów skupione w znacznej mierze na skutek miejscowych warunków terenowych. Skupienia takie stanowią szczególny typ osiedla zwany przysiółkami.

Współczesny stan podziału gruntów i ich układ przestrzenny powstał w wyniku wielowiekowej ewolucji zachowując pewne elementy i fragmenty dawnych układów.